Đời thường Giáo
sư Trần Văn Khê…
Đỗ Hồng
Ngọc
Theo lời chỉ dẫn của ông qua điện
thoại, tôi lên métro tới trạm cuối Villejuif-Louis
Aragon, chuyển sang xe bus đi về phía ngoại ô thêm
chừng bốn năm trạm nữa, rồi đi bộ
thêm một quăng th́ đến một chúng cư nhỏ
nơi ông ở. Đă gần tám giờ tối rồi
nhưng Paris đang là mùa hè nên nắng vẫn c̣n chói sáng.
Thấy tên ông nằm ở tầng thứ chín của chúng
cư, sau một hồi đi đủ thứ loại xe
rồi cuốc bộ tôi đă thấy hoải. May mà có
thang máy. Cái thang máy nhỏ xíu, hai người đi th́
vừa. Ở Paris, ăn th́ không bao nhiêu chứ ở th́
rất đắt, người càng nghèo th́ càng phải
ở từng cao và phải ra ngoại ô cho đỡ
tốn kém.
Cửa thang máy vừa mở, đă thấy ông
tươi cười đứng đợi. Chưa
gặp ông lần nào nhưng tôi và ông cũng đă quen
biết nhau qua thư từ v́ ông vốn là bạn thiếu
thời của cậu tôi, ông Ngu Í Nguiễn Hữu Ngư,
nên nhân dịp đến Paris công tác tôi ghé thăm ông,
cũng là để xem ông đau yếu ra sao mà nghe ông than
trong một bài thơ mới đây là "vào ra bệnh
viện biết bao lần". Có lần nghe nói ông
sắp phải mổ cột sống v́ đi lại khó
khăn nữa.
Trước mặt tôi là một Trần Văn Khê vui
vẻ, tươi cười, vạm vỡ trong chiếc
áo pull vàng, tóc đen nhánh, chải bồng lên phái
trước… trông rất trẻ, nhưng nh́n kỹ th́ lông
mày bạc trắng đằng sau đôi kiếng cận
dày cộm, các nếp nhăn ở đuôi mắt… không
giấu được tuổi tác của một lăo
nhạc sư tuổi sắp tám mươi, tiên phong
đạo cốt. Th́ ra ông mới từ Canada về, tôi
nghĩ tóc nhuộm c̣n đen nhánh, nhưng lông mày không
nhuộm nên cứ trắng phau, c̣n nhánh tóc bồng bềnh
phía trước kia chắc là để che bớt chỗ
hói (Sau này tôi mới biết ông không hề nhuộm tóc!). Hai
chú cháu ôm chằm nhau mừng rỡ. Tôi cười: chú
ở chót vót trên này à? Ông cũng cười: trên đầu
chú không c̣n ai nữa, chỉ có người hàng xóm bên
cạnh, mà cũng đă đi nghỉ hè rồi!
Ông đưa tôi vào căn hộ bốn pḥng nhỏ tràn
ngập sách báo, băng từ ngổn ngang bừa băi và
đờn, ôi đủ thứ đờn, trên sàn, trên vách,
giăng mắc khắp nơi. Ông sống đơn
độc một ḿnh, thỉnh thoảng con cái, bạn bè
đến thăm. Ông nói: chú vừa ở Canada về,
bắt tay ngay vào việc. Đang viết bài trả lời
cho một nữ sĩ về cuốn Tiểu phẩm
của chú đây. Rồi ông dẫn tôi xuống bếp. –
Chú đoán là cháu chưa ăn cơm, nên chuẩn bị
cơm mời cháu luôn đây rồi! Tôi gật đầu
rồi xuống bếp phụ làm. Ông không cho: cháu cứ
ngồi vào bàn, để chú làm v́ chú quen rồi – ông nói.
Từ mấy chục năm nay, h́nh như ông đă quen
sống một ḿnh rồi. Nắng vẫn c̣n rực sáng
qua khung cửa kính nhà bếp. Nóng quá. Ông mở quạt vù
vù. Ở đây mùa này phải có quạt mới chịu
nổi, ông nói vậy. Rồi ông mở tủ lạnh,
lấy ra hai vắt cơm gói kín trong bịch ni-lông, mỗi
người một vắt, cỡ bằng một chén.
– Đủ không?
– Dạ đủ. Tôi nói đủ v́ đă quen cách
ăn rất ít tinh bột của Tây rồi, không như
ḿnh "lấy cơm làm gốc", vả lại tôi c̣n
cả thùng ḿ gói ở nhà. Ông cho hai gói cơm vào micro-onde,
hấp lại. Xong lấy ra một tô khổ qua nhồi
thịt. May quá, ông nói: chị Tường Vân mới cho chú
món này. Lại cho vào nồi hấp. Tôi nghĩ chắc
phải hấp năm phút mới đủ, nhưng ông
vội, chỉ hấp chừng hai ba phút nên vẫn c̣n
nguội và cứng ngắc. Rồi món gà xào sả, gà công
nghiệp chặt to xào mặn. B́nh thường dĩ nhiên
ông ăn uống c̣n đơn giản hơn nhiều.
Nhưng ông rất sảng khoái, tự nhiên và hết
sức thoải mái. Ông nói cơm ở đây họ gói
sẳn như vậy, ăn mấy phần th́ mua;
đồ ăn cũng vậy. Rác th́ cho vào cái ống này,
chảy luôn xuống hầm rác, không phải đi
đổ.
– Chú ở một ḿnh quen rồi, thấy dễ
chịu lắm. À mà cháu có ăn dưa chuột không? Ông khoe v́ c̣n món dưa chuột
trong tủ lạnh.
– Cháu có muốn gọt vỏ không? Không gọt vỏ
th́ phải rữa cho kỹ v́ sợ thuốc trừ sâu.
Rồi ông đi rửa thiệt kỹ v́ tôi nói ăn
cả vỏ th́ tốt hơn. Tôi hỏi ớt, không có.
– Chỉ có chai tương ớt Singapore, coi đẹp
chớ không cay – ông nói. Rồi ông giải thích thêm: chú
bị trĩ, không dám ăn ớt. Tôi không khám cũng
biết ông bị trĩ, bị bón nặng rồi, v́ khi vào
toa-lét, thấy ông bày nào tranh tàu, nào sách báo tây ta cả
chồng trong đó! Ngồi ăn với tôi, chốc
chốc thấy ông uống thuốc, uống như một
phản xạ. Thuốc đă bày sẵn trên bàn lúc nào mà
không hay. Tôi giật ḿnh: chú uống thuốc ǵ mà đủ
thứ vậy?
– Chú bị đau thần
kinh toạ, lại bị tiểu đường, trĩ…
hôm trước phải chích, nay đổi qua uống.
Mỗi ngày uống … 22 viên!
Tôi sợ là sống một ḿnh như ông, uống
thuốc tùm lum có hôm bị trúng thuốc hoặc sặc
thuốc th́ rất nguy hiễm.
Ăn uống xong, ông đưa tôi đến bàn vi tính:
chú đang viết dở bài này. Chờ chú viết mấy
ḍng nữa cho xong rồi cháu góp ư cho chú nhé. Ông ngồi vào
máy, g̣ lưng… gơ. Trông mái tóc đen nhánh bồng lên phiá
trước, lông mày bạc trắng, các nếp nhăn
trễ xuống ở cổ… mắt lim dim gần như
nhắm sau cặp kiếng cận nặng ch́nh chịch,
môi thừ ra phía trước, tập trung vào bài viết, tôi
không sao dằn được ư muốn ghi lại cái nét
ngộ nghĩnh của nhà học giả lừng danh này
trong nếp sống đời thường – bên ngoài
những buổi tŕnh diễn trịnh trọng veston cà vạt
trên sân khấu, bên ngoài những bó hoa trao tặng với các
nụ cười xă giao rôm rả. Tôi thích ông trong dáng
vẻ tự nhiên, trong nếp sông đời thường,
mộc mạc, chân t́nh, có những nét rất rơ của
một người đứng tuổi độc thân,
cũng tiết kiệm, cũng cẩn thận, cũng ham
uống thuốc… và có thể cũng hay giận hờn, hay
quên, dễ xúc động… và hay nói về những kỷ
niệm xưa cũ. Tôi quan sát ông theo một thói quen
nghề nghiệp. Tôi lay quay t́m mănh giấy để
vẽ mà không thấy. Tôi lấy cái b́ thư trên bàn,
nguệch ngoạc mấy nét, tạm được,
nhưng chưa vừa ư. Chợt nhớ ra, tôi trở
lại bàn ăn lấy mănh khăn giấy mềm, phác nhanh
mấy nét một Trần Văn Khê mặc áo thun, đang…
h́ hục trước máy vi tính, đánh bài trả lời
một nữ sĩ. Đây rồi, đúng là chú Khê, hết
chối căi nhé! Tôi khoái lắm, cất kỹ. Ông hoàn toàn
không biết tôi đă vẽ cho ông một bức chân dung
ngộ nghĩnh trên mănh giấy khăn ăn như
thế.
Rồi ông mở cho tôi coi cuộn băng vidéo chuyến
đi Canada của ông, thu buổi trả lời phỏng
vấn của Đài phát thanh Canada gần hai tiếng
đồng hồ về nhạc Việt. Nhân ngày
"Người cha", Đài phát thanh Canada có sáng kiến
phỏng vấn Nhạc sĩ Trần Quang Khải, con trai
ông, cũng là một nhà nhạc học nỗi tiếng,
đang ở Paris, những cảm nghĩ về cha của
ḿnh, đồng thời phỏng vấn người em
ruột của ông, bà Ngọc Sương đang sống
ở Canada, về người anh ruột của ḿnh.
Cuộc phỏng vấn thật cảm động, cả
hai anh em ông đều khóc, những người dự thính
cũng rơm rớm nước mắt. Bà Ngọc
Sương nói, v́ cha mẹ mất sớm, ông là anh cả,
đă như vừa là cha, vừa là mẹ, vừa là anh trai
của tất cả các em, hết ḷng lo cho các em để
họ được như ngày hôm nay. Những
người dự thính vừa được nghe nói
về nhạc Việt, vừa được nghe ông hoà
tấu cùng học tṛ ḿnh, lại được biết
thêm về một nét văn hoá phương Đông, về
t́nh gia tộc của một đất nước giàu
truyền thống hiếu đễ. Ông trả lời
họ là đă rất vui mừng thấy nếp nhà
được “cha truyền con nối”, rất tự hào
về những người học tṛ mà ông có dịp cùng
họ hoà tấu, nối kết nhiều thế hệ…
Ngồi xem lại băng h́nh mà tôi thấy ông hăy c̣n xúc
động, nghẹn ngào.
Rồi ông nói với tôi: cháu đừng lo, cứ ở
chơi, khuya quá th́ chú đưa cháu về. Tôi biết métro
c̣n chạy đến quá nữa đêm, nhưng cũng
ngại quăng đường xe buưt, nghe ông hứa vậy
nhưng nghĩ chuyện lái xe bây giờ của ông chắc
là không đơn giản v́ chân ông chưa hết đau. Tôi
phone cho người em họ đến đón. Đă
gần nữa đêm.
Thấy tôi có vẻ chần chừ, ông hỏi: cháu có
việc ǵ đó? Tôi cười, ch́a cho ông cái h́nh vẽ chân
dung ông trên mănh giấy đặc biệt, bấy giờ
đă hơi loang ra, ông cầm lên coi rồi khoái chá
cười ha hả - Đẹp lắm, giống lắm,
ông nói… Cám ơm, cám ơn cháu lắm! Rồi tôi lại
thấy ông có vẻ chần chừ: chú có việc ǵ đó
nữa? Ông không nói ǵ cả, bước vào trong pḥng
ngủ, ôm ra một quyển album to, lật cho tôi coi. Th́ ra
ông có một điều ǵ đó không định tỏ bày,
nhưng bây giờ ông đột ngột thấy đă
đến lúc cần chia sẻ, ông nói: này cháu xem, đây là
cô Đ… Năm ngoái cô từ Mỹ qua đây ở chơi
với chú, đi khắp nơi với chú, chụp bao nhiêu
là h́nh đẹp thế này… Vậy mà cô mới chết v́
ung thư, cháu có biết không? Mắt ông rướm lệ.
Tôi lặng im, từ từ lật từng trang album:
một thiếu phụ khoảng năm mươi
tuổi, c̣n rất đẹp, trông hiền lành, thuỳ
mị, đang âu yếm và hạnh phúc bên ông… Thấy tôi
như muốn hỏi điều ǵ, ông trả lời ngay:
cô ấy 67 tuổi! Tôi hỏi, khi cô ấy ở đây, cô
có biết ḿnh đă bị ung thư chưa…
- Chưa cháu à, nên cô ấy mới đồng ư
đến với chú. Tôi đă đoán sai tuổi cô,
nhưng điều này chắc tôi không sai, tôi tin là cô đă
biết ḿnh bệnh, những ngày c̣n lại, cô đă
đến với chú, đi dạo khắp Paris với chú
như một cặp t́nh nhân son trẻ, c̣n hơn son
trẻ, v́ mỗi người mang nặng mối u hoài
của cả một kiếp người, muốn chan hoà,
chia sẻ cho nhau những ngày cuối. Những tấm
ảnh đă thực sự nói lên điều đó.
Một đôi uyên ương có tuổi rơ ràng là có cái ǵ
đó đằm thắm mà nồng nàn, thiết tha hơn
hẳn những cặp uyên ương trẻ, nhất là
khi cô biết chẳng c̣n sống được bao lâu.
Thế rồi hai chú cháu ôm lấy nhau. Tôi từ giă ra
về, ḷng c̣n lâng lâng. Nếu không có người em
đợi dưới đường th́ có lẽ tôi
sẽ ở lại với ông thêm ít lâu nữa.
Bây giờ ngồi viết lại những ḍng này tôi c̣n
nhớ rơ con người mộc mạc, chân t́nh và rất
nhạy cảm của ông, một Trần Văn Khê
đời thường mà tôi có dịp gặp ở Paris
nhân chuyến công tác vừa qua. Nói chung, ông là một… ông già
Nam Bộ rất dễ thương!
(Kiến thức ngày nay, 1997)